Dashuria si parim i qenies dhe të jetuarit

Timo MËRKURI

Qasje eseistike…

(Duke e primtuar poezinë e Sabit RRUSTEMIT, “DO TË NDJEJ EDHE KUR MË HARRON”, publikuar si variant fillestar më 7 tetor 2009 dhe si variant final, më 7 tetor 2025)

Poezia “Do të ndjej edhe kur më harron” e Sabit Rrustemit i takon frymës moderniste , një poezi që shfaq ndjenjën njerëzore në dimensionet e saj ekzistenciale, duke e tejkaluar realen për të hyrë në sferën e përjetësisë shpirtërore. Këtu dashuria nuk është më ndjenjë kalimtare, por bëhet parim i qenies, forcë kozmike që e lidh njeriun me jetën, me dhimbjen dhe me vetë kuptimin e ekzistencës. Poezia ecën mbi telin e hollë midis poezisë së ndjenjës dhe filozofisë së qenies. Në këtë udhëtim të brendshëm, çdo varg i Rrustemit shfaqet si një hap drejt përkufizimit të asaj që s’mund të thuhet me fjalë.

1.
Qysh në vargjet e para, poeti përkufizon dashurinë si diçka që tejkalon kufijtë e artit, si një përmasë e përjetësisë njerëzore:

“Kjo dashuria ime e pafundshme
e pandalshme si vetë jeta
s’është krejt poezi.”

Pse dashuria është më e madhe se vetë poezia, më e thellë se çdo fjalë. Ajo nuk është vetëm përjetim estetik, por thelb i jetës. Moderniteti i Rrustemit qëndron pikërisht në këtë zbërthim të ndjenjës nga forma, në përpjekjen për ta bërë dashurinë substancë ekzistence. Poezia e Rrustemit nuk rrëfen një histori dashurie, por një mënyrë të qenit, një mënyrë të ndjerit.

2.
Për poetin, dashuria nuk është paqësore. Në thellësinë e poezisë, dashuria e Rrustemit nuk mbetet ndjenjë, por bëhet vetë udhë e shpirtit, një rrugëtim që kalon nga gëzimi në dhimbje, nga përjetimi në kuptim. Ajo përfshin “lumnime, trazime e vuajtje”, një triadë ndjenjash e përjetimesh që bashkon gëzimin, shqetësimin dhe dhimbjen si pjesë të një trupi të vetëm shpirtëror.

“Ka pak lumnime, trazime e vuajtje sa s’mund t’i shpreh as zemra.”

Pikërisht këtu shfaqet filozofia ekzistenciale e poetit: shpirti nuk mund të shprehet plotësisht përmes fjalës; fjala është gjithmonë e pamjaftueshme për përjetimin. Në këtë pikë, Rrustemi i afrohet poetikës së Eliot-it dhe Rilkës, ku poezia bëhet mjet i kërkimit të brendshëm, jo shpjegim.

3.
Rruga drejt sakrificës fillon aty ku ndjenja përplaset me kufijtë e saj, drejt asaj dhënieje që e zhduk vetveten për të mbijetuar në tjetrin. Në poezinë moderne, dashuria shpesh lidhet me vetëflijimin, si një akt i plotësimit shpirtëror, e thënë ndryshe humbjen e vetes për t’u bërë një me tjetrin. Rrustemi e shpreh këtë ndjenjë me thjeshtësi, por me një thellësi rrëqethëse:

“Nuk jam si krejt tjerët
kur jepem – jepem i tëri
as një grimcë nuk mbes i vetes.”

Ky varg përbën kulmin e përkushtimit njerëzor, ku dashuria nuk është thjesht ndarje emocionale, por akt sakrifice ontologjike – zhdukja e egos për të ekzistuar në tjetrin. Në këtë vetëflijim, poeti nuk kërkon shpërblim, por përjetësim përmes ndjenjës. Madje edhe kur dashuria shuhet, ai vazhdon të ndjejë, sepse ndjenja ka kaluar në thelbin e qenies:

“Do të ndjej përtej dhembjes
përtej gjithçkaje që s’durohet.”

4.
Vargjet e Rrustemit kanë një melodi të heshtur, një ritëm që i afrohet frymëmarrjes njerëzore. Ai nuk përdor figura të rënda retorike, por një rrjedhë të natyrshme fjale, ku muzikaliteti lind nga ndjenja, jo nga teknika. Në vargun e fundit- një nga më të fuqishmit e poezisë: “Do të ndjej edhe kur më harron.” poeti përmbys logjikën njerëzore të harresës. Dashuria e tij është ndjesi që mbijeton mungesën, ndjenjë që s’e shuan as harresa, as koha.

Në këtë përjetësi të ndjenjës, harresa nuk është fundi, por dëshmi se dashuria ka kaluar përtej kujtesës njerëzore, në hapësirën e përjetshme të shpirtit. Këtu Rrustemi shfaq dimensionin më njerëzor dhe më filozofik të veprës së tij: dashuria është një energji që nuk shuhet, vetëm transformohet.

Në lexim ndjen lehtësisht se poezia është një meditim i butë dhe i thellë mbi përjetësinë e ndjenjës, mbi mënyrën si dashuria e tejkalon kufirin e fjalës, kohës dhe kujtesës. Në çdo varg, poeti ndërton një urë midis zemrës dhe filozofisë, midis përjetimit personal dhe përjetësisë njerëzore.

“S’mund të shqitem prej Teje / do të ndjej përtej dhembjes…” rënkon poeti dhe ne përjetojmë se në këtë “përtej” ai gjen pavdekësinë e shpirtit të dashuruar, një pavdekësi që nuk ka nevojë për përgjigje, sepse ndjenja vetë është përgjigjja pas së cilës mbetet një tingull i qetë, si ai i frymës së fundit që nuk mbaron kurrë: “Do të ndjej edhe kur më harron.” që shumëkujt i sjell ndërmend fjalën e ndarjes nga një dashuri e refuzuar: Do të dua në të dy botët, shqiptuar më së shumti në heshtje, si një formë e shkarkimit të peshës së madhe shpirtërore.

II-

Pas përjetimit të ndjenjës si formë e qenies, poeti hap një dritare të re: dashurinë si qenie më vete, që jeton përtej trupit dhe fjalës. Në poezinë e tij Sabit Rrustemi nuk i drejtohet një të dashure konkrete , ajo mungon si figurë trupore, si portret apo si prani fizike. Ai i drejtohet dashurisë vetë, si një qenie më vete, si një forcë metafizike që ekziston përtej njeriut.

1.
Poeti e zhvendos dashurinë nga raporti “unë–ti” në një përmasë ontologjike, pra, e trajton si qenie më vete, si frymë që i jep kuptim ekzistencës. Kur thotë, “Kjo dashuria ime e pafundshme / e pandalshme si vetë jeta / s’është krejt poezi,” ai e përjashton dashurinë nga kufijtë e ndjenjës njerëzore. Ajo nuk është ndjenjë për dikë, por parim jetësor, forca që e lëviz njeriun, që e bën të ndjejë, të vuajë, të ekzistojë. Në këtë kuptim, dashuria nuk është objekt, por subjekt i dytë i poezisë, duke u shndërruar në bashkëqenie me poetin.

2.
Shtrohet pyetja: Pse poeti e krijon në këtë formë poezinë? Arsyeja është shumë e thjeshtë: Rrustemi nuk kërkon të rrëfejë një histori dashurie, sepse poezia e tij nuk synon emocionin sentimental, por përvojën e qenies përmes dashurisë. Ai e krijon në këtë mënyrë poezinë për disa arsye thelbësore:

a.
Së pari, për ta çliruar dashurinë nga kufizimet njerëzore. Dashuria në kuptimin tokësor, mes dy njerëzve, është e prirur drejt harresës, ndarjes, vdekjes. Poeti e ngre dashurinë e tij mbi këta kufij, duke e bërë forcë që mbijeton edhe kur njeriu harron. Kjo duket te vargu: “Do të ndjej edhe kur më harron”, ku dashuria nuk varet më nga kujtesa, ajo është gjallë edhe kur s’ka kujt t’i përkasë.

b. Së dyti, ai synon ta shndërrojë ndjenjën në filozofi të jetës. Në poezinë moderniste, dashuria nuk është më motiv erotik, por mënyrë për të pyetur veten: pse ndjej, pse jetoj? Çfarë mbetet nga unë kur gjithçka tjetër shuhet? Për Rrustemin, përgjigjja është tepër e thjeshtë: mbetet ndjenja. Dhe ndjenja është dashuria. Në këtë mënyrë, Rrustemi e shndërron ndjenjën në udhë shpirtërore, duke kërkuar në dashuri jo pasqyrën e tjetrit, por rrënjën e vetvetes.

c.
Së treti për ta bërë dashurinë universale. Nëse do t’i drejtohej një gruaje, poezia do të kishte kufij njerëzorë, do të ishte personale. Por kur i flet dashurisë si koncept, poeti e hap portën e përjetësisë, ajo bëhet poezi për gjithë njerëzit, për çdo zemër që ka dashuruar.

3.
Në fund të poezisë, vargu emblemë: “Do të ndjej edhe kur më harron”, nuk është më fjalë për dikë që të harron, por për dashurinë vetë që e harron njeriun. Edhe nëse ajo ndjenjë dhe energji e madhe që quhet dashuri largohet, poeti vazhdon ta ndjejë, sepse ajo është bërë pjesë e qenies së tij.

Në këtë mënyrë, dashuria shndërrohet nga ndjenjë kalimtare, në një formë të pavdekësisë, mënyra e vetme për mbijetesë përtej harresës. Ndaj themi se me këtë varg të fundit Rrustemi nuk e përshkruan dashurinë, ai e përjeton atë në çdo frymë të vargut e të fjalës

III-

Në këtë univers ndjenjash, fjala bëhet tempulli ku dashuria merr formë. Andaj, lind nevoja për të parë se si gjuha poetike mban peshën e përjetësisë. Poezia është e ndërtuar mbi një arkitekturë të brendshme emocionale ku çdo figurë artistike nuk shërben për zbukurim, por për të shprehur përmasën filozofike të dashurisë si përjetësi.

Rrustemi nuk përdor figurat për t’i fshehur ndjenjat, por për t’i bërë më të prekshme, më njerëzore. Prandaj kjo poezi nuk është e fjalëve që duan të bëjnë përshtypje, por e ndjesive që kërkojnë të mbijetojnë përtej fjalës.

1.
Metaforat janë shpirti i brendshëm i poezisë dhe Rrustemi i përdor ato për ta tejkaluar konkreten dhe për ta ngritur dashurinë në planin metafizik. Kështu psh në vargun: “Kjo dashuria ime e pafundshme / e pandalshme si vetë jeta”, ajo (dashuria) bëhet metaforë e jetës vetë, një forcë që nuk njeh ndalesë e që nuk ka kufij.

Nuk është më ndjenjë mes dy njerëzve, por frymë që mban gjallë qenien. Po ashtu dhe metafora tjetër, më e heshtur, por po aq e thellë, është ajo e “prishjes së kufirit midis ndjenjës dhe ekzistencës” ku vihet në dukje se si një dashuri shprehet në çdo frymëmarrje dhe nuk ka nevojë për trup apo fjalë.

2.
Në vargun: “E pandalshme si vetë jeta”, krahasimi e lidh dashurinë me jetën, por jo në kuptimin e zakonshëm. Krahasimi këtu nuk është i jashtëm, ai nuk e përshkruan dashurinë, por e bashkon me jetën. Për poetin, dashuria nuk është “si jeta”, ajo është vetë jeta. Kjo mënyrë e përdorimit të krahasimit e zbut kufirin midis dy botëve: ndjenjës dhe qenies.

3.
Kur poeti thotë: “Kur jepem – jepem i tëri / as një grimcë nuk mbes i vetes”, kemi një hiperbolë që nuk shërben për teprim, por për të treguar vetëflijimin e plotë në emër të dashurisë. Në këtë varg, dashuria nuk është përjetim, por dëshmi. Hiperbola këtu është shprehje e sinqeritetit të dhimbshëm, ajo përforcon ndjenjën e humbjes dhe ngre aktin e dhënies në një lartësi të shenjtë.

4.
Në vargun: “Do të ndjej edhe kur më harron”, dashuria personifikohet, bëhet një qenie që ka kujtesë, që mund të harrojë, të largohet, të rrojë më vete. Ky personifikim e bën dashurinë të gjallë, njerëzore, duke i dhënë asaj fuqi vepruese, sikur të ishte një frymë që qarkullon në botë. Në këtë mënyrë, poeti arrin ta shndërrojë ndjenjën në bashkëbisedim, në një marrëdhënie shpirtërore midis njeriut dhe dashurisë vetë.

5.
Poezia “Do të ndjej edhe kur më harron” ka disa pamje, madje disa prej tyre janë shumë të holla, më shumë të ndjera se sa të dukshme. Duhet të theksojmë se Sabit Rrustemi nuk krijon pamje poetike në kuptimin klasik, por pamje ndijimore, të cilat nuk shihen me sy, por ndihen me shpirt. Këto janë pamje të brendshme, që e ndërtojnë atmosferën e poezisë dhe na bëjnë ta “shohim” dashurinë në lëvizje të padukshme. Por, ajo që është më interesante është fakti se këto pamje krijohen nga ndërveprimi i disa figurave artistike. Le t’i shohim një nga një mënyrat si krijohet kjo pamje:

a.
Te vargjet: “Kjo dashuria ime e pafundshme/ e pandalshme si vetë jeta”, kemi një metaforë (dashuria = jetë) dhe krahasimi (“si vetë jeta”), bashkëveprimi i të cilave, krijon një pamje të rrjedhës jetësore: ku dashuria përfytyrohet si diçka që lëviz, që frymon, që ka puls. Në ndërveprimin e tyre, metafora jep thelbin, krahasimi jep formën; së bashku, ato ndërtojnë pamjen poetike të dashurisë si energji e gjallë universale.

b.
Te vargjet: “Kur jepem – jepem i tëri / as një grimcë nuk mbes i vetes.” kemi ndërveprimin e hiperbolës me personifikimin, ku hiperbola (dhënia “i tëri” – zhdukja e vetes) shpreh intensitetin e ndjenjës, ndërsa në vargun e mëposhtëm, “Do të ndjej edhe kur më harron”, personifikimi e bën dashurinë qenie që harron, që vepron dhe këto dy figura, kur ndërthuren, krijojnë pamjen e vetëflijimit të gjallë. Njeriu tretet brenda një ndjenje që jeton më gjatë se ai vetë.

c.
Në gjithë poezinë ndjehet një bashkëveprim midis metaforës “dashuria është jetë” dhe antitezës “përtej dhembjes / përtej gjithçkaje që s’durohet”, ndërveprim që krijon pamjen filozofike të dashurisë si dritë që kalon përmes errësirës, si energji që s’e ndalon as harresa. Këtu metafora jep kuptimin, antiteza jep lëvizjen — nga drita në hije, nga ndjenja në “përtej gjithçkaje që s’durohet”.

d.
Kur poeti i flet dashurisë sikur të ishte qenie (“edhe kur më harron”), ky personifikim, i bashkuar me tonin e përmbajtur e të butë të vargjeve, krijon një pamje të heshtur apo praninë e padukshme që rri mbi njeriun si frymë. Kjo, njëkohësisht është dhe një pamje mistike që vjen jo nga vetë pamja, por nga fryma e fjalës.

Përgjithësisht, pamja në këtë poezi ( apo imazhi siç kemi dëshirë ta quajmë ndryshe), krijohet nga ndërveprimi harmonik i pesë figurave kryesore, të cilat mes tyre ndërthuren si valë lumi që s’ndalet; njëra jep dritën, tjetra hijen, pastaj njëra ritmin, tjetra thellësinë, e kështu. Dhe pikërisht prej këtij bashkimi krijohet pamja kryesore e poezisë: dashuria si një frymë e pavdekshme që ndriçon edhe përtej harresës, edhe përtej dhimbjes, një prani e padukshme që ndjehet edhe kur nuk shihet.

6.
Pas gjithë kësaj loje të brendshme figurash e ndjesish, mbetet të kuptojmë se çfarë e bën këtë poezi të veçantë në pamjen përgjithshme letrare. Risia e kësaj poezie në poetikën shqipe qëndron, para së gjithash, në mënyrën se si Sabit Rrustemi arrin ta çlirojë dashurinë nga çdo adresim konkret, nga figura e gruas apo e të dashurës dhe ta shndërrojë në një parim ekzistencial, në një fuqi që ushqen vetë qenien njerëzore.

Kështu, dashuria nuk është më një ndjenjë që përjetohet drejt dikujt, por një gjendje që ndriçon brenda qenies, si një dritë që s’shuhet as kur tjetri të harron.

Në këtë kuptim, poezia futet në një trajektore bashkëkohore ekzistencialiste, sepse dashuria këtu bëhet mënyrë e të qenit, jo mënyrë e të dashuruarit. Ajo nuk kërkon përgjigje, nuk varet nga kujtesa e tjetrit, por mbijeton përtej kohës dhe harresës. Vargu “Do të ndjej edhe kur më harron”, në vetvete është një formulë poetike që tejkalon përmasën sentimentale dhe hyn në atë filozofike ku ndjenja shihet si vazhdimësi e shpirtit, e jo vetëm si marrëdhënie midis dy trupave.

Risia qëndron edhe në mënyrën se si poeti ndërthur figurat me ndjesinë. Nuk ka përpjekje për dekor, as për fjalë të mëdha. Gjithçka është përshkruar me thjeshtësi që lë të ndjehet përtej fjalës: “Ka pak lumnime trazime e vuajtje / sa s’mund t’i shpreh as zemra”. Kjo thyerje e vetë gjuhës poetike, kjo heshtje brenda vargut është një tipar modernist, ku pamundësia për të thënë bëhet vetë mënyrë e të shprehurit.

Nga një pamje poetike ku dashuria shpesh është përjetuar si marrëdhënie, mall apo kujtim, Sabit Rrustemi e ngre atë në një shkallë tjetër, duke e shndërruar dashurinë në identitet të shpirtit njerëzor, që vazhdon të ndjejë edhe kur gjithçka tjetër pushon së kujtuari.

Duke e ndjekur këtë trajektore të ndjenjës që bëhet jetë, kuptojmë se për Rrustemin dashuria nuk është rrëfim, por frymëmarrje jete. Ai është i njohur për poezitë e tij të dashurisë, kryesisht me veprën katër vëllimeve “Hyjnorja ime je ti” ndaj nuk habitemi me krijimin e tij të vazhdueshëm me poezi të këtij motivi.

Nuk na befason tema por gjithmonë na tërheq mënyra e tij e trajtimit të kësaj teme të rrahur nëpër shekuj nga të gjithë poetët, por që nga mendja dhe pena e Sabit Rrustemit merr gjithnjë një dritë të re, një frymëmarrje që vjen nga thellësia e shpirtit njerëzor dhe jo nga konvencioni poetik. Ai nuk e sheh dashurinë si ndjenjë të përkohshme apo si raport midis dy njerëzve, por si një përvojë ontologjike, si një mënyrë për të kuptuar veten dhe për ta jetuar jetën.

Rrustemi nuk kërkon të na mahnitë me fjalë të mëdha apo figura të stolisura; ai na bind me pastërtinë e ndjenjës, me qetësinë e një zëri që flet, më shumë me ndriçimin e brendshëm sesa me tingullin e fjalës. Kjo është arsyeja pse poezia e tij e këtij motivi, duket gjithmonë e re, falë një larmishmërie të vazhdueshme, ku pamjet vijnë, jo duke u përsëritur, por gjith’herë, ndryshe-ndryshe. Ai flet për dashurinë si përjetim i brendshëm, që mbijeton në heshtje përmes pamjeve të lloj-llojshme.

Kështu, Sabit Rrustemi arrin të ruajë një fisnikëri shpirtërore në varg, duke e kthyer poezinë e dashurisë në një lutje të qetë, në një mënyrë për të thënë se njeriu dashuron jo për të zotëruar, por për ta sforcuar qenësinë njerëzore të dashurisë brenda njeriut.

(Sarandë, tetor 2025)
_____________________________

Sabit Rrustemi
DO TË NDJEJ EDHE KUR MË HARRON

Kjo dashuria ime e pafundshme
e pandalshme si vetë jeta
s’ është krejt poezi

Ka pak lumnime trazime
e vuajtje
sa s’mund t’i shpreh as zemra

Nuk jam si krejt tjerët
kur jepem – jepem i tëri
as një grimcë nuk mbes i vetes

Sikur u mërzite prej meje
t’u sos gati
ai buzëgaz jete
poezi a cilado qofsh Ti

S’mund të shqitem prej Teje

Do të ndjej përtej dhembjes
përtej gjithçkaje që s’durohet

Do të ndjej edhe kur më harron

(7 tetor 2009 – 7 tetor 2025)