Magjia e butë e imagjinatës fëmijërore

Nga ZAMIRA SHTYLLA

(Mendime dhe vlerësime  për poezinë  “ E DI “ të Avdush Canajt)

Hyrje

Letërsia bashkëkohore shqipe për fëmijë, sidomos pas viteve ’90, ka kaluar në një proces rigjallërimi estetik, ku poetët janë përpjekur të ndërtojnë një poezi të çliruar nga modelet didaktike të së kaluarës dhe nga kufizimet moralizuese. Në këtë kuadër shfaqet vepra e poetit Avdush Canaj, i cili vjen me një ton të qetë, intuitiv dhe me një njohje të thellë të psikologjisë së fëmijëve.

Poezia “E di” që është në vëllimin poetik “Hyr në ëndrrën time” botuar në vitin 2022 nga Shtëpia Botuese “Rozafa” në Prishtinë, është një poezitë më përfaqësuese të kësaj prirjeje, sepse ndërton një univers ku imagjinata fëmijërore merr statusin e një bote autonome, të vërtetë dhe të mbushur me jetë.

Trajtimi

Poezia “E di” i përket lirikës bashkëkohore shqipe për fëmijë, e cila shtrihet në të njëjtin “sofër letrare” me krijues si Rifat Kukaj,Agim Deva, Gani Gjafolli,Odhise Grillo dhe një sërë poetësh të tjerë që kanë rikthyer në qendër fëmijën si subjekt aktiv të imagjinatës.

Kjo poezi nuk e trajton fëmijën si objekt edukimi, por si qenie që jeton brenda një logjike të autonomë imagjinare. Kjo e afron Canajn me poetët e linjës moderne, ku rëndësi merr: bota e brendshme e fëmijës, ndjeshmëria e tij, lojërat e fantazisë, gjuha e thjeshtë dhe figurative, ritmi i natyrshëm dhe jo i skematizuar.

Në këtë kontekst, “E di” përfaqëson një poetikë të intimitetit të butë, një estetikë e cila nuk qëndron tek efekti i jashtëm i rimës, por te ndërtimi i një klime ndijore ku fëmija është në qendër.

Një nga tiparet më të rëndësishme të poezisë është fakti se nuk përdor rimë – megjithatë është ritmike, melodioze, e ëmbël dhe e lexueshme me kënaqësi. Ky efekt krijohet nga përsëritja e strukturës “E di…”. Kjo është një rrethanë ritmike që zë vendin e rimës. Përsëritja: krijon një puls të brendshëm, jep ndjesinë e këngës, ndërton një ton vetëbesimi fëmijëror. Vargjet e shkurtra lëvizin me frymën e fëmijës: të shpejta, të çliruara, të  qarta.

Përbërja fonetike e fjalëve është e butë (lulja, burimi, flutura, buburrecat, elefant, hëna). Kjo e bën poezinë të “përkëdhelëshme” në nivel tingullor.

Pra muzikaliteti nuk krijohet nga rima, por nga konstruksioni ritmik dhe zgjedhja e fjalëve. 

KU FSHIHET MAGJIA E POEZISË

Magjia e poezisë fshihet te mënyra se si autori personifikon elementet e natyrës dhe shtazët: lulja fle burimi këndon flutura blen fustanin buburrecat shesin, elefanti pikturon ylberin, gjitafa i thotë diçka hënës.

Ky animizim nuk është i rastësishëm; ai është themeli i psikologjisë së fëmijës. Letërsia bashkëkohore për fëmijë kërkon pikërisht këtë lloj komunikimi imagjinativ, sepse fëmijët janë të prirë të japin jetë sendeve dhe dukurive.

Magjia e poezisë qëndron pikërisht këtu: gjërat nuk janë vetëm objekte, por pjesëmarrëse të botës së fëmijës, natyra është një skenë ku çdo gjë mund të flasë, të lëvizë, të ndajë lojën ,fëmija ndihet si pjesë e universit, jo si vëzhgues i largët. Në këtë mënyrë, Canaj e shndërron botën në një vend ku fëmija është bashkëpunëtor i imagjinatës, jo thjesht lexues.

Poezia nxjerr në pah një element themelor: dëshirën e fëmijës për të ditur gjithçka. Përsëritja “e di” nuk është vetëm figurë stilistike, por edhe një shprehje e egos fëmijërore, e cila është e mbushur me vetëbesim, krenari të pafajshme, nevojë për të afirmuar dijen e tij, gëzim nga zbulimi, etje për të hyrë në botën e të rriturve përmes imagjinatës.

Përmes kësaj, poezia fiton një dimension psikologjik që e bën shumë të afërt me fëmijën. Kjo afërsi është, në thelb, arsyeja pse poezia tingëllon kaq e ngrohtë dhe intime.

Edhe pse pa rimë, poezia është e ngrohtë për disa arsye themelore estetike: përdor imazhe të buta: lule, flutura, ylber, hënë, miqësi; krijon një atmosferë të qetë, të ëndrrueshme; përdor një ton afektiv dhe ftesë miqësie (“Nëse vjen me mua…”); nuk ka konflikt, nuk ka dramë, nuk ka tension — vetëm lojë e butësi; autori e trajton botën me një lloj dritëze të ngrohtë, sikur e përkëdhel. Kritika bashkëkohore e quan këtë “poetikë të butësisë”, e cila është një tipar i lirikës moderne për fëmijë.

Përfundim

Poezia “E di” e Avdush Canajt zë një vend të veçantë në letërsinë shqipe për fëmijë, duke qenë një përfaqësuese e qartë e lirikës bashkëkohore që thekson fantazinë, lojën dhe botën emocionale të fëmijës. Magjia e saj nuk qëndron te rima, por te muzikaliteti i brendshëm, te thjeshtësia, te përsëritja ritmike dhe te animizimi i dashur që e bën natyrën të shndërrohet në bashkëlojtar të fëmijës.

Në këtë poezi, Canaj arrin të kapë thelbin e psikologjisë fëminore: dëshirën për t’u ndier i ditur, të imagjinojë, të bashkëjetojë me natyrën dhe të gjejë botë të reja brenda lojës poetike. Kjo është arsyeja pse poezia tingëllon e ëmbël, e ngrohtë dhe afektive — ajo është ndërtuar nga brendësia e një bote ku fëmija është gjithmonë në qendër, dhe ku poeti i bashkohet atij me respekt, butësi dhe fantazi.

Në këtë kuptim, “E di” është një shembull i shkëlqyer i poezisë që respekton fëmijën, i flet atij me gjuhën e tij dhe ndërton një botë ku imagjinata dhe ndjenja bashkohen në mënyrë organike. Kjo poezi dëshmon se letërsia për fëmijë është një hapësirë serioze artistike, ku thjeshtësia është një formë e lartë arti.

..

AVDUSH CANAJ

E DI

E di në cilin krah

Fle lulja

E di si këndon burimi

Në shpinë të malit

Në ç‘vetëshërbim

Flutura blen fustanin

Çka shesin në treg buburrecat

E çka blejnë brumbujt

E di edhe cili elefant

Pikturon ylberin në qiell

Çka i thotë gjirafa hënës

Kur e puth në faqe

Nëse vjen me mua

Të tregoj edhe diçka tjetër

Për shembull:

Dallëndyshja

Më ka ftuar në ditëlindje

Bashkë me ty.